شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات

مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

img alt="Image result for ‫کشت و کار مرکبات‬‎" src="http://www.cdgostar.com/img/product/kumquat.jpg" />

مقدمه:
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

گیاهشناسی مرکبات:
گونه های تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceaeعموماً درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و ... می باشد.

شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:
خلاصه : مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5/12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا 7 عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.

عوامل محیطی

واکنش درختان میوه به عوامل محیطی ، به دلیل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها ، تا حدودی با سایر گیاهان متفاوت است . از آنجا که درختان مرکبات ، پس از بالغ شدن ، حجم زیادی پیدا می‌کنند و باید با فواصل به نسبت زیادی از یکدیگر کشت شوند ، تغییر دادن عوامل تشکیل‌دهنده محیط رشد و مناسب کردن آنها برای گیاهان کاشته اغلب اگر ناممکن نباشد ، بسیار دشوار است . در نتیجه ، باید کوشش شود تا محیط کشت این گیاهان از ابتدا مناسب باشد مهم‌ترین عوامل محیطی ، که نحوه رشد و میزان محصول یک درخت را تعیین می‌کند عبارتند از :

الف - دما

همانند سایر گیاهان ، درختان مرکبات برای رشد و تولید محصول یک دامنه گرمایی و یک دمای مناسب ویژه خود هستند . افزون بر این ، دما در زندگی درختان مرکبات اثرهای ویژه دیگری نیز دارد . از آن جمله ، درختان باید در طول زمستان به تعداد ساعت‌های معین ، دمایی کمتر از 12 درجه سانتی‌گراد دریافت کنند تا از حالت استراحت بیرون آمده آغاز به رشد کنند . این امر ، یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده مناطق کشت درختان مرکبات می‌باشد ،‌ بدین معنی که : اگر سرمای لازم تأمین نگردد در بیشتر موارد جوانه‌های گل در بهار نمی‌شکفند و محصولی به دست نخواهد آمد .

اثر بسیار مهم دیگر دما بر درختان سرمازدگی بهاره است . بسیاری از نقاط دنیا ، با وجود برخورداری از دامنه دمایی و میزان سرمای مناسب برای کشت درختان ، به دلیل داشتن سرمای دیررس بهاره که به طور معمول پس از شکوفایی جوانه‌ها بروز می‌کند و موجب سرمازدگی گل‌ها و گاهی میوه‌ها می‌شود ، برای مرکبات مناسب نیستند . از دیگر عوامل دمایی که مؤثرند می توان از نوسان دمایی یا تفاوت زیاد دمای شب و روز (که رشد درختان را مختل می‌سازد) و تگرگ (که به برگ‌ و میوه‌ها آسیب وارد می‌آورد ) نام برد .

ب - نور

آزمایش‌های مختلف ثابت کرده که به غیر از توت‌فرنگی ، سایر میوه‌ها برای گل انگیزی به طول روز (نور گاه) حساس نیستند و تنها اثر این عامل روی آنها کمتر و یا بیشتر کردن دوره فتوسنتز در هر روز می‌باشد . بر خلاف طول روز ، شدت نور در رشد و باروری درختان بسیار مؤثر است . تغییر دادن شدت نور در سطح باغ کاری غیر عملی است و تنها راه نور رسانی کافی به درون درخت ، دادن شکل و تراکم مناسب به شاخساره آن است . از اثرهای بسیار مهم نور در درختان میوه ، ایجاد رنگ در میوه‌هاست .

برای مثال در میوه‌های پرتقال خونی ، اگر شدت نور (بویژه در دو – سه ماه آخر فصل رشد) کافی نباشد تولید رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به این دلیل پیشنهاد شده است که در مناطقی که پاییزی ابری یا مه آلود دارد ، به جای پرتقال خونی ، از نوع نارنجی !!! آن کشت گردد .

پ - موقعیت محل

مجموعه عوامل عرض جغرافیایی ، ارتفاع از سطح دریا ، و مقدار شیب زمین ، موقعیت محل را تشکیل می دهند . اثر این عوامل ، در درجه اول روی مقدار دمای محیط و در درجه دوم روی شدت نور است . بدین ترتیب که هرچه عرض جغرافیایی بیشتر باشد چون نور خورشید با زاویه کمتری به سطح زمین می‌تابد ، میزان دمای محیط و شدت نوری که در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد کمتر می‌شود . زیاد شدن ارتفاع از سطح دریا نیز باعث کاهش دمای محیط می‌گردد و در نتیجه گاهی مناطق شمالی تر ولی کم ارتفاع‌تر ( مانند خوزستان ) از مناطق جنوبی‌تر ولی مرتفعتر (مانند فارس) گرمترند . شیب زمین بر حسب جهت آن می‌تواند بر دما اثر مثبت و یا منفی داشته باشد . در نیمکره شمالی ، ‌شیب‌های رو به جنوب حداکثر مقدار نور خورشید را دریافت می‌دارند .

اینگونه زمین‌ها در بهار زودتر گرم می‌شوند ، در تابستان گرمتر و خشکترند ، و در پاییز دیرتر سرد می‌گردند . بنابراین در مناطق سردسیر ، خطر سرمازدگی زمستانه این زمین‌ها کمتر ولی از نظر سرمازدگی بهاره ( سرمازدگی گل‌ها ) بیشتر است و در جمع ، فصل رشد طولانی تر در اختیار گیاه قرار می‌گیرد . مثال بارز این نوع زمین‌ها ، زمین‌های واقع در شیب‌های رو به جنوب دامنه البرز در کنار دریای مازندران است که از سایر نقاط آن منطقه برای کشت مرکبات مناسبتر است .

شیب‌های رو به شمال ، درست بر عکس شیب‌های رو به جنوب عمل می کنند و در مناطق گرمتر ( مانند استهبان و نیریز فارس ) برای کشت درختان خزان‌دار می تواند مفید افتد . ( مانند نارنج سه برگچه ای ) شیب‌های رو به شرق و یا غرب ، حد واسط دو نوع دیگر هستند .

در نقاطی که احتمال بروز سرمای دیررس بهاره زیاد است ، باید کوشش شود تا حد امکان باغ‌های میوه در زمین‌های شیب‌دار احداث گردند . دلیل این امر سنگین‌تر بودن هوای سرد نسبت به هوای گرم است که روی سطح شیب‌دار می‌لغزد و در نقاط گود و کفه‌ها جمع می‌گردد و به گیاهان موجود در آنها آسیب‌ می‌زند . نمونه بارز این شکل در جهرم در مورد مرکبات و در نیریز در مورد بادام دیده می‌شود که سرما ، به دفعات ، درختانی را که در کفه بوده‌اند از بین برده در حالی که به درختان مجاور آسیب وارد نشده است .

ت - خاک

بیشتر درختان مرکبات به بافت خاک حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگر خاک دارای ژرفا (عمق) و زهکشی کافی بوده و از pH مناسبی نیز برخوردار باشد به خوبی در آن رشد کرده محصول کافی می‌دهند . البته لازم به تذکر است که خاک‌های سبکتر بطور معمول از خاکهای سنگین‌تر ، کم رطوبت‌تر بوده و به همین دلیل در بهار زودتر گرم و در پاییز دیرتر سرد می‌شوند و چون از تهویه بهتری نیز برخوردارند ، در صورت وجود آب و مواد غذایی کافی ، درختان میوه ، در آنها بیشتر رشد می‌نمایند .

در بررسی خاک ، به منظور احداث باغ ، نکاتی که از اولویت برخوردار هستند :

در درجه اول ژرفای خاک،

در درجه دوم ژرفای سطح آب زیرزمینی و

در درجه سوم میزان نمک‌های محلول (شوری) خاک است.

کمبود مواد معدنی و آلی ، و تا حدودی هم نامناسبی خاک ، را می‌توان با افزودن مواد مورد نیاز به خاک ، جبران کرد . در صورتی که ژرفای خاک کم باشد ، می توان چنانکه در جهرم مرسوم است گودالهایی با ابعاد ، به نسبت بزرگ ( حدود 2 متر ) حفر و آنرا با خاک مرغوب پر کرد و درخت را در آن کاشت . البته این کار ، گران تمام می شود و فقط برای فرآورده‌هایی مانند مرکبات که بازده بیشتری دارند مقرون به صرفه است . سطح آب زیرزمینی را می توان با زهکشی و میزان نمک را با شستشوی خاک کاهش داد که هر دو عملیاتی گران هستند و تنها در صورت اجبار ، به احداث باغ در زمینی با این ویژگی‌ها اقدام می‌کنند .

ث - آب

بر اساس یک قاعده کلی هر گاه منطقه‌ای دارای بیش از 700 میلی‌متر باران سالیانه ، با پراکندگی یکنواخت ، باشد برای پرورش درختان به صورت دیم مناسب است . در نقاطی که باران سالیانه 700-500 میلی‌متر بارندگی داشته باشند نیاز به آبیاری مرتب در سراسر فصل رشد دارند . بیشتر نقاط ایران به جز کرانه‌های دریای خزر در گروه سوم قرار دارند و در آنها تنها گیاهان بسیار مقاوم در برابر کم‌آبی (از قبیل انگور، بادام،‌ پسته و انجیر) را می‌توان به صورت دیم پرورش داد و مرکبات نیاز به آبیاری مرتب دارند . به دلیل کمبود آب ، اغلب تهیه آن احتیاج به سرمایه به نسبت زیادی دارد که باید پیش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمین شود . علاوه بر مقدار و قیمت آب ، کیفیت آن نیز اهمیت زیادی دارد زیرا آبیاری مداوم یک خاک خوب با آب سنگین و یا شور ، به تدریج ، زمین را شور و نامناسب می‌سازد .

نواحی مرکبات خیز ایران:
الف- سواحل دریای خزر:
از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیتهای اقلیمی (سرما و خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهرهایی مرکزی ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد. در این ناحیه لایم از کیفیت خوبی برخوردار است.

ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر (همچون تامسون، انشو، ...) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، سیتروملو، ...) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.
1-5- تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:
الف- پر محصول و پر بذر باشد.
ب - عاری از بیماری باشد.
2-5- برداشت میوه و استخراج بذر:
عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.
3-5- کاشت بذر در خزانه بذری:
عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده (در بستر ماسه ای) به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است. در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی 30 تا 45 روز پس از کشت سبز می گردند.
4-5- انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:
هنگامی که نهال به مرحله 8 تا 10 برگی رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان پلی اتیلنی سیاه (با قطر 25 و ارتفاع 35 تا 40 سانتیمتر به همراه 8 سوراخ در پایین گلدان) می باشد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضای کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهالهای بذری با ریشه و طوقه پیچ خورده حذف شده، سپس نهالهای سالم پس از هرس ریشه (حذف انتهای ریشه – به سمت نوک- به میزان 4/1 حجم کل ریشه) با قارچ کش ضد عفونی و در نهایت کشت می شوند.

نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:
الف- در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای محیطی بطور مرتب انجام دهیم. بستن قیم به نرک تازه کشت شده جهت رشد مناسب و ایستاده ضروری است.
ب- شاخه های جانبی نهال باید بطور مرتب جهت تک شاخه ای نمودن نهال حذف گردند.
ج- آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
د- محلول پاشی کودهای ازته (دو هفته یکبار 300 میلیگرم در لیتر سولفات آمونیوم برای هر گلدان)
ه- حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها.
5-5- پیوند جوانه:
عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به روش T معکوس برای شمال و یا T برای جنوب ایران انجام می گیرد.

کاشت نهال در زمین اصلی:
با توجه به شیوه مرسوم تولید نهال مرکبات به صورت گلدانی و زمینی (خزانه دوم)، نحوه انتقال و کشت آنها در زمین اصلی یا باغ نیز دارای تفاوتهای است. در خصوص نهالهای گلدانی در هر فصلی از سال امکان کاشت آنها در باغ وجود داشته ولیکن بهتر است این جابجایی در فصل رکود گیاه (زمستان) صورت گیرد. نهالهای تولید شده در زمین (خزانه دوم) معمولاً از اوائل آبان تا اسفند از زمین خارج و سپس به زمین اصلی (باغ) انتقال می یابند. در موقع کاشت نهال در زمین اصلی، هرس متعادل ریشه و تاج در رشد بهینه گیاه در سالهای بعد تأثیر بسزایی دارد.

3- تهیه نهال

پس از اینکه با توجه به شرایط محیطی منطقه و عوامل اقتصادی ، نوع و رقم میوه گزینش شد ، باید به تهیه نهال اقدام کرد . بیشتر درختان مرکبات از طریق پیوند و تعدادی نیز از راه قلمه و بذر افزوده می‌شود . روش تولید نهال هرچه که باشد ، کیفیت نهال بالاترین اهمیت را در رشد آن و باروری درخت دارد .

باغدار باید کوشش کند که بهترین نهال ممکن را هر چند با قیمتی بسیار بالاتر از معمول ، تهیه کند ، زیرا درختان حاصل از چنین نهال‌هایی نه تنها در چند سال اول باروری جبران مخارج اضافی را خواهند کرد ، بلکه پس از آن نیز پوسته ، نسبت به درختان حاصله از نهال‌های نامرغوب ، منافع بیشتری خواهند داشت .

هنگامی که به دلیل کوچکی سطح زیر کشت ، تعداد نهال‌های مورد لزوم کم باشد ، بهتر است آنها را بصورت آماده از مؤسسات مورد اطمینان ، خریداری کرد . این امر ، اولاً به باغدار امکان گزینش بهترین نهال‌ها را می‌دهد ، ثانیاً از صرف یکسال وقت برای تولید نهال جلوگیری می‌کند . اگر سطح کشت گسترده باشد ، از آنجا که گاهی خرید نهال بسیار گران تمام می‌شود ، بهتر است که باغدار با کشت بذر و پیوند روی نهال‌های حاصله ، خود نهال‌های مورد نیاز خود را تهیه کند .

هنگام خرید نهال ، باید سعی شود که کلیه نهال‌ها دارای ریشه قوی و سالم باشند و چون به طور معمول بیرون آوردن گیاهان از زمین و ترابری آنها از خزانه به محل کشت و در زمستان انجام می‌شود ، باید از آسیب دیدن ریشه‌ها توسط سرما جلوگیری به عمل آید و پس از رسیدن به محل باغ نیز باید بیدرنگ ریشه‌ها را در زیر خاک قرار داد و تا زمان کاشت در همان‌جا نگاهداری کرد .